Tími og tilviljun

Eftirfarandi færsla er stutt hugleiðing um greinina No coincidence, no story eftir David Bordwell.

Tilviljun?

Í greininni sem er til umfjöllunar er fjallað um áhrif tilviljana á söguþráð kvikmynda og tegunda af skáldskap. Taldar eru upp kvikmyndir af öllum tegundum (bæði annars flokks verk og verðlaunamyndir) sem eiga það sameiginlegt að nota áhrif tilviljanna á einum stað eða öðrum. Höfundur veltir í kjölfarið fyrir sér hvers vegna svona margar kvikmyndir nota tilviljanir og ólíklegar atburðarásir til þess að þoka söguþræðinum áfram, hvenær það er réttlætanlegt og hvers vegna það er oft litið niður á svoleiðis taktík. Í lokin minnist höfundur svo á leiðir til þess að láta tilviljanir hljóma trúverðugri gagnvart áhorfendum og hvernig hin svokölluðu örlög geta einnig gegnt veigamiklu hlutverki.

Eitt stærsta atriðið sem kemur fram í pistli Bordwells er að orsakatengsl í söguþræði eru nauðsynleg fyrir áhorfandann til þess að hann geti áætlað hvað gerist næst. Að öðrum kosti minnkar hluttekning áhorfandans með persónum myndarinnar og áhuginn á myndinni sjálfri minnkar. Einnig tekur hann fram að ef orsakatengsl eru fjarlægð algerlega og allur söguþráðurinn samanstendur af tilviljanakenndum atburðum stendur ekki eftir nein saga og þar af leiðandi ekki nein kvikmynd (sbr. nafn pistilsins). Þetta hljómar mjög rökrétt hjá höfundi og því leiðir að handritshöfundar verða að takmarka sig ef þeir ætla að nota tilviljanir á einhverjum tímapunkti. [Ath. þetta á ekki við um Monty Python.]

And now for something completely different!

Annað atriði sem mér fannst áhugavert er að það skiptir máli á hvaða tímapunkti tilviljunin kemur fram. Ef tilviljanir eru notaðar til þess að leysa þær hindranir sem aðalpersónan hefur þurft að glíma við eru áhorfendur síður líklegir til þess að fyrirgefa það. Hér held ég að höfundur sé að tala um deus ex machina þótt hann noti að vísu ekki þetta hugtak í pistlinum. Aftur á móti eru tilviljanir ásættanlegar þegar þær eru notaðar í byrjun myndar til að koma af stað átökum, eða þegar þær hafa verið vandlega undirbúnar. Dæmi um það er þegar tvær manneskjur hittast af tilviljun. Ef miklu púðri er eitt í að sýna manneskjurnar sitt í hvoru lagi áður en hittingurinn á sér stað þá lítur út fyrir að það sé eðlilegt að brautir þeirra skyldu skerast. Ef manneskjurnar hittast hins vegar skyndilega og án þess háttar undirbúnings þá getur myndin virkað óraunsærri fyrir vikið, jafnvel þótt viðburðurinn sé jafn ólíklegur í bæði skiptin.

Of all the gin joints, in all the towns, in all the world ...

 

Bordwell bendir einnig á eina snjalla aðferð til þess að lágmarka skaðann af því að beita áhrifum tilviljunarinnar. Ef einhver persóna í myndinni minnist á hversu ólíklegir atburðirnir voru þá eru áhorfendur líklegri til þess að samþykkja það. Frábært dæmi um þetta er í Casablanca (sjá mynd). Rómantískar myndir hafa líka fundið leið til þess að afsaka tilviljanir, þ.e. að benda á að örlögin hljóti einfaldlega að hafa haft hönd í bagga.

Umfjöllun Bordwells um þetta efni er langt frá því að vera tæmandi og í raun snertir hann áðeins toppinn á ísjakanum í pistli sínum. Þetta virðist þó vera áhugavert viðfangsefni sem hægt væri að skrifa langar ritgerðir um.